ابوالبرکات عمر بن ابراهیم زیدیاَبوالْبَرَکاتِ زِیْدی، عمر بن ابراهیم بن محمد (۱۵ شعبان ۴۴۲-۵۳۹ق/ ۱۰ فوریۀ ۱۰۵۰- ۱۱۴۵م)، نحوی و محدث است. ۱ - نَسَبوی که شریف عمر نیز خوانده می‌شد، به زید بن علی بن حسین (علیهماالسلام) نسب می‌برد. در کوفه زاده شد و در همان‌جا پرورش یافت [۱]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۶، ص۳۶۶-۳۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۲]
محمد بن محمود ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
و به سبب اقامت در محلۀ قلعه الضِباب واقع در منطقۀ سَبیع کوفه، او را ضِبابی و سَبیعی نیز خوانده‌اند. [۳]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۷، ص۶۸-۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۴]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۸، ص۳۷۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۵]
محمد بن عبدالغنی ابن نقطه، تکلمة الاکمال، ج۳، ص۱۰۱، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
[۶]
محمد بن عبدالغنی ابن نقطه، تکلمة الاکمال، ج۳، ص۲۸۹، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
پدرش ابوعلی از عالمان کوفه بود و در شعر و ادب تبحر داشت. [۷]
علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۲، ص۵۴۴، عمان، دارالبشیر.
[۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۰-۱۴.
۲ - مشایخ حدیثابوالبرکات در کوفه از پدرش و نیز از محمد بن احمد بن علان خازن، یحیی بن محمد اقساسی و معمر بن محمد حبال حدیث شنید. چندی نیز در بغداد نزد کسانی چون خطیب بغدادی، ابوالحسن احمد بن محمد بن نَقّور و ابویوسف عبدالسلام بن محمد قزوینی به استماع حدیث پرداخت. [۹]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۶، ص۳۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۱۰]
علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۲، ص۶۹۴، عمان، دارالبشیر.
در نوجوانی همراه پدر به شام رفت و مدتی در دمشق اقامت گزید و از کسانی مانند عبدالرحمن بن احمد بن حسین مفید نیشابوری بهرۀ علمی برد. در ۴۵۵ق در حلب حضور داشت و در آن‌جا نزد ابوالقاسم زید بن علی فارسی نحو آموخت و الایضاح ابوعلی فارسی را در محضر وی خواند. [۱۱]
علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۲، ص۶۹۴، عمان، دارالبشیر.
[۱۲]
علی بن یوسف قفطی، انباة الرواة، ج۲، ص۳۲۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
از دیگر استادان او می‌توان ابوالقاسم ابن بسری، ابوعبداللـه محمد بن حسن انماطی، محمد بن احمد بن بحشل عطار و دایی‌اش عبدالجبار بن معیّۀ حسینی نسّابه را نام برد. همچنین برای وی، چنانکه مرسوم بود، در کودکی اجازه‌ای از ابوعبدالله علوی شجری (د ۴۴۵ق) محدث کوفه گرفته شد و او را آخرین کسی دانسته‌اند که به اجازه از وی نقل حدیث کرده است. [۱۳]
محمد بن ابی‌القاسم عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، ج۱، ص۴۳، نجف، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
[۱۴]
عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۱۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۱۵]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۶۳۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۴۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۳ - تبحر در فقه و نحوابوالبرکات را به سبب تبحر در نحو و لغت علامه خوانده‌اند. او در فقه و تفسیر نیز دستی داشت. در حدیث سعه روایت وی مورد تأکید قرار گرفته است. عمر دراز او نیز موجب شد که از سندی عالی برخوردار گردد. [۱۷]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۶، ص۳۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۱۸]
عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۱۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۱۹]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۶۳۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
[۲۰]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۴۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
ابوالبرکات در قرائت نیز استاد بوده و یعیش بن صدقۀ فراتی نزد وی قرائت آموخته است. [۲۱]
علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۲۰، ص۱۴۶، عمان، دارالبشیر.
وی در کوفه در مسجدی که به مسجد ابواسحاق سبیعی شهرت داشت، تدریس می‌کرد، کسانی چون سمعانی و ابن عساکر در همین مسجد از او بهره برده‌اند. [۲۲]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۶، ص۳۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۲۳]
علی بن حسن ابن عساکر، معجم التراجم، ج۱، ص۱۶۸، بغداد، ۱۹۶۲م.
۴ - راویان حدیثدر میان شاگردان و روایت‌کنندگان از او همچنین باید ابوالسعادات ابن شجری، محمد بن ناصر سلامی، ابوموسی مدینی، عمادالدین طبری و نیز فرزندش حیدره را برشمرد. [۲۴]
محمد بن ابی‌القاسم عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، ج۱، ص۴۳، نجف، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
[۲۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۵، ص۲۵۸.
[۲۶]
محمد بن محمود ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
[۲۷]
محمد بن احمد ذهبی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، ج۱، ص۱۷۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۵ - مذهببنابر تصریح منابع، وی زیدی مذهب بود، [۲۸]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۸، ص۳۷۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۲۹]
احمد ابن ابی الرجال، مطلع البدور، ج۳، ص۱۹۷-۱۹۸، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
چنانکه سمعانی [۳۰]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۶، ص۳۷۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
او را شیخ و پیشوای زیدیه خوانده است و ابن عساکر [۳۱]
علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۲، ص۶۹۴، عمان، دارالبشیر.
به نقل از ابن هرّاس دمشقی آورده که ابوالبرکات بر قول به قدر و خلق قرآن تصریح داشته است. همچنین بر پایۀ حکایتی که ابن جوزی [۳۲]
عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۱۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
نقل کرده، ابوالبرکات نسبت به عایشه بی‌اعتقاد بوده است. در حالی که ابوطاهر سلفی که درکوفه با ابوالبرکات دیدار کرده و از وی بهره برده است، یادآور می‌شود که وی نسبت به یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلم) حسن نظر داشت و کسانی را که از برخی از آنان تبری می‌جستند، دشمن می‌داشت. [۳۳]
محمد بن محمود ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
ابوالغنائم نرسی نیز ضمن جارودی خواندن وی قول غریبی از او نقل کرده است. [۳۴]
عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۱۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
۶ - مفتی کوفهابوالبرکات مفتی کوفه بود و در عین زیدی بودن، به نقل سمعانی [۳۵]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۶، ص۳۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
از خوی وی، بر مذهب ابوحنیفه فتوا می‌داد. [۳۶]
علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۲، ص۶۹۴، عمان، دارالبشیر.
اینکه ابوطاهر سلفی متذکر شده [۳۷]
محمد بن محمود ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
که ابوالبرکات بر مذهب زیدی فتوا می‌داد، باتوجه به رابطۀ مذهب زیدی با فقه حنفی در آن دوره شایان تأمل است. به هر روی برخی چون تمیمی در الطبقات السنیة [۳۸]
تقی‌الدین بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیه، ج۱، ص۶۰۰، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
و ابن قطلوبغا در تاج التراجم وی را در شمار حنفیان آورده‌اند.۷ - شخصیت اجتماعیابوالبرکات زهدپیشه بود و به اندک قناعت می‌کرد. [۳۹]
عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۱۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۴۰]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۵، ص۲۵۸.
وی در کوفه درگذشت. جمع کثیری (۰۰۰ ۳۰ تن) پیکرش را تشییع کردند و در گورستان علویان به خاک سپردند. [۴۱]
علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۲، ص۶۹۵، عمان، دارالبشیر.
[۴۲]
عبدالرحمن بن محمد ابن انباری، نزهة الالباء، ج۱، ص۲۸۱، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
۸ - فرزنداناز ابوالبرکات دو فرزند به نام‌های ابوالحسن علی و ابوالمناقب حیدره (د ۵۶۳ق) باز ماند که هر دو از عالمان کوفه بودند و سمعانی از آن دو در همین شهر حدیث شنیده است. [۴۳]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۸، ص۳۷۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
[۴۴]
محمد بن عبدالغنی ابن نقطه، تکلمة الاکمال، ج۳، ص۱۰۲، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
۹ - آثارگرچه گفته شده که ابوالبرکات تألیفاتی در نحو و غیر آن داشته، [۴۵]
عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۱۱۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۴۶]
احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۴، ص۲۸۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۰ق.
اما در منابع تنها از یک اثر وی با نام شرح اللمع یاد شده که شرحی است بر کتاب ابن جنی و نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های ظاهریۀ دمشق و آصف افندی ترکیه نگهداری می‌شود. [۴۷]
ظاهریه، خطی (نحو)، ج۱، ص۳۳۸-۳۳۹.
۱۰ - فهرست منابع(۱) احمد ابن ابی الرجال، مطلع البدور، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز. (۲) عبدالرحمن بن محمد ابن انباری، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م. (۳) عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق. (۴) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۰ق. (۵) علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر. (۶) علی بن حسن ابن عساکر، معجم التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م. (۷) محمد بن محمود ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. (۸) محمد بن عبدالغنی ابن نقطه، تکلمة الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م. (۹) تقی‌الدین بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیه، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. (۱۱) محمد بن احمد ذهبی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۲) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م. (۱۳) ظاهریه، خطی (نحو). (۱۴) محمد بن ابی‌القاسم عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، نجف، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م. (۱۵) علی بن یوسف قفطی، انباة الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۱۶) یاقوت حموی، معجم الادباء. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالبرکات زیدی»، ج۵،ص ۱۹۶۷. |